Xoán R. Carnero Fernández-Perico, autor de “Conflitos
Bélicos na Raia do Baixo Miño (1640-68)”.
Unha das etapas
mais descoñecidas da nosa Historia recente é sen dúbidas a referente á guerra
que nos enfrontou durante 28 anos cos nosos veciños portugueses. Baixo o
reinado de Felipe IV, os lusos quixeron dar remate ao dominio español sobre o
seu territorio, dando comezo á Guerra da Restauração (ou da Aclamação) coa
pretensión de restaurar a súa propia monarquía, nesta ocasión coa proclamación
de João IV de Bragança como novo rei de Portugal en decembro de 1640.
O río Miño era unha
gran fenda física para manobras militares de certa envergadura, porque requiría
do emprego de barcos que puidesen transportar tropa ou trebellos de guerra
entre as dúas beiras. Dada a precariedade das defensas miñotas, obsoletas e nun
estado ruinoso, o inicio da guerra non tivo gran incidencia no Baixo Miño. Para
paliar estas eivas construíronse pequenos redutos de terra, fachos, trincheiras
e estacadas, que se acompañaban de garitas de vixilancia atendidas polos
propios veciños. O recrudecimento bélico foi máis intenso na Raia Seca, entre
Ourense e Trás-os-Montes, onde o paso da fronteira era máis doado para
practicar razzias indiscriminadas contra a poboación civil. Así, nos dous
bandos, sucedíanse roubos, incendios de casas, destrución das colleitas, sen
máis ánimo cos da cobiza e a vinganza.
A guerra ofensiva
encetárona os portugueses cun ataque ao longo de toda fronteira con España no día
24 de xullo de 1641. Na antiga provincia de Tui, foi precisamente a vila da
Guarda a primeira en recibir un ataque de soldados milicianos procedentes de
Viana “con dúas lanchas e outras
embarcacións”, acompañadas “dunha
galeota con dous barcos máis de tropa” que saíran de Caminha para asistilos
na operación. O certo é que os portugueses non foron quen de desembarcar, contentándose
solo con levar dous barcos de pesca, que axiña o Gobernador das Armas, Gastão
Coutinho, mandou liberar no mar “para que
non parecera despoxo”. Nestas datas deron comezo as primeiras obras da
fortificación da Insua de Caminha, lugar de interese estratéxico portugués para
o control dos barcos que entraban polo Miño e chegaban ata Salvaterra e Monção.
Dada a pasividade
dos galegos, o Gobernador das Armas portugués, Castello-Melhor, ordenou atacar
o pequeno reduto de Camposancos (“O Forte”) no día 2 de xullo de 1643. Varios
barcos lusos con 60 mosqueteiros quixeron desembarcar na Pasaxe, pero os 50
soldados que defendían o embarcadoiro mailas vixías do río non llo permitiron. Aínda
que unha galeota apoiaba a manobra con disparos de artillería, os atacantes
tiveron que retirarse para Caminha sen poder tomar o posto. Poucos días
despois, o 17 de xullo, o lugar da Tamuxe foi atacado por 400 soldados
embarcados desde Caminha, co propósito de destruír os “barcos de guerra” galegos que se resgardan no esteiro. A veciñanza
acudiu para impedir o desembarco, pero aínda que os portugueses non acadaron o
seu obxectivo, si puideron queimar e saquear algúns lugares da contorna. Estas
“intentonas” serviron de adestramento
para posteriores operacións militares, como foi a tomada e ocupación de
Salvaterra do Miño no día 15 de agosto de 1643, que permaneceu baixo dominio
portugués durante 16 anos.
Diante das afrontas
recibidas, o exército galego con 2.500 homes desembarcou en Lanhelas e Gondarém
para avanzar coa determinación de tomar Vila Nova de Cerveira (25 de setembro
de 1643); despois de varios ataques repelidos, a retirada foi desordenada,
quedando o Miño cheo de cadáveres “que se
quitaban a carradas do río”, despois dunha tregua para enterrar os mortos.
A ocupación de
Salvaterra esgotaba os intentos por recuperala. A concentración de tropas galegas
nese lugar inquedaba aos portugueses, que novamente derivaron o foco de
atención sobre o reduto de Camposancos, defendido nesta ocasión por solo 20
soldados e sen artillería, que causaba “maior
espanto aos navegantes, do que lle podía causar. E así padecía a vila de Caminha
a falta de comercio pola súa Barra [do Miño]”. Alá polas 11 da mañá do día
22 de febreiro de 1644, deu comezou o desembarco de 200 homes na praia de
Camposancos. Viñan en barcos, agochados e cubertos con mantas, desde de
Lanhelas, San Bento-Seixas, Caminha e da Insua; ademais contaban cunha galeota
grande e un bergantín que gardaban a entrada do río: “…primeiro acometeron unha garita do inimigo [galego], que saíu do reduto
para impedir a pasaxe, e nese intre saíu da nosa Insua a galeota, cos soldados
que cabían nela e foron parar ao reduto”. Os portugueses axiña renderon as garitas da praia, así como o reduto,
custudiado por 20 homes que logo de disparar unha carga de mosquetería contra
os invasores fuxiron e deixaron baleiro o “Forte”. Arrasaron a fortificación mailas
trincheiras da praia, e levaron “por
despoxos 3 barcos coas redes e as portas do reduto” para Caminha. Días
despois (23 de marzo de 1644) os portugueses asaltaron A Barca de Goián, que foi
“saqueada e incendiada”. A resposta
do Gobernador Capitán-Xeneral de Galicia, o marqués de Tavara, non foi outra
que simular un ataque ao longo do Baixo Miño: desde Tui sobre Valença, e desde
Forcadela sobre Vila Nova de Cerveira. Pero obxectivo principal era castigar
Caminha, Seixas, Lanhelas e Gondarém, que eran os lugares de onde partiran os
barcos que atacaran un mes antes A Barca de Goián. Do porto da Guarda saíron o
23 de abril de 1644 “catro barcazas coas
súas roqueiras [canóns con balas de pedra] e trinta barcos menores” con
tropa para o lugar da Tamuxe. Desde aquí, con 1.000 infantes embarcados en 7
barcazas e outros barcos máis pequenos os galegos cruzaron o Miño, pero foron
repelidos pola artillería de Caminha e polos veciños de Lanhelas. Houbo máis de
200 baixas galegas entre mortos nas refregas e os afogados no río. Despois
deste desastre, acordouse erguer en Goián o primeiro forte abaluartado que
construíron os galegos no Baixo Miño, que se comezou a obrar no mes de agosto
1644. Tamén se instalara unha peza de artillería nas Eiras para impedir o paso
de barcos, que conseguiron levar para Caminha os portugueses despois de asaltar
este posto, “traendo a peza de artillería
e os despoxos do lugar”. Neste mesmo ano, 900 soldados lusos desembarcaron
na Tamuxe, de onde levaron “35 barcos do
inimigo e os despoxos dos lugares que queimaran” para Caminha, e “aos outros que se fabricaban en terra
prendéronlle lume”.
A guerra derivou
para Salvaterra, ocupada polos portugueses, que supuñan unha gran ameaza para a
seguridade da cidade e provincia de Tui. No esteiro do río Tea, os galegos
defenderon o paso da ponte de Fillaboa co Forte do Castro e as trincheiras
fortificadas da Salgosa. Ademais rodearon Salvaterra con varios cuarteis
asperxidos polas parroquias veciñas. O Gobernador-Capitán Xeneral de Galicia,
Guillén Ramón de Moncada, no ano 1646 mandou erguer o Forte de Santiago de
Aytona, que pechaba definitivamente aos portugueses en Salvaterra. As
hostilidades cesaron na Raia miñota durante aproximadamente dez anos (1645-56).
A poboación comezaba a sentir o peso económico e humano que supuña a guerra: “…polo que os seus naturais ademais do
traballo persoal [da terra] e o de
servir, como serven, como soldados pagados, teñen [ademais] gastos moi
disformes ás súas forzas [económicas], tendo sempre aloxadas nas súas casas á
cabalería e infantería, e obraron pola súa custa a construción dos fortes…” xa
comentados para a defensa da Raia do Miño. En 1650 os portugueses remataron a
fortificación
abaluartada da Insua, e nos seguintes anos a fronte de
guerra estivo inactiva nesta zona.
Xa pasaran 17 anos
de conflito, e por primeira vez os galegos, ás ordes de Vicente Gonzaga, serán
quen de tomar a iniciativa da guerra ofensiva en maio de 1657, cunha entrada de
4.000 homes pola Raia Seca, que correu desde Melgaço terras abaixo para asaltar
Valença. O ataque foi adverso e a perda de soldados galegos foi elevada. Varios
barcos con tropa quixeron participar no ataque, pero a artillería de Caminha
non permitiu que subiran polo Miño arriba. Coa teima de tomar Valença, no mes
de xuño, máis de 10.000 infantes e 2.500 homes de a cabalo galegos cruzaron o
río por unha ponte de barcas botada en Areas de Tui, e pasaron a fortificarse en
San Pedro da Torre, onde ergueron e artillaron o Forte de San Luís Gonzaga, e
na beira galega fixeron o Forte de Amorín-Tomiño, comunicados os dous por unha
ponte de barcas.
En setembro de 1658,
Rodrigo Pimentel, marqués de Viana-Señor de Allariz e Gobernador-Capitán
Xeneral de Galicia, pasou de Amorín para a campaña de Valença cun exército que
superaba os 7.000 homes e 700 cabaleiros, co propósito de destruír os fortes
que atenazaban ao San Luís Gonzaga. Os portugueses, case sen exército, perderon
as fortificacións e retiráronse para as serras de Paredes de Coura. Os galegos
saquearon e queimaron as freguesías que corrían de Valença ata Vila Nova; desde Tui botaron unha
ponte de barcas para cruzar o Miño e encamiñáronse río arriba para tomar
primeiramente Lapela, que renderon o día 4 de outubro. Despois dun longo asedio
de 4 meses sen parar de disparar a artillería galega, instalada nas dúas beiras
do Miño, rendeuse a vila de Monção: “Saíron
desta Praza 455 rendidos, que quedaron dos 1.500 soldados que entraran nela, e
os demais morreran nas saídas, asaltos e de enfermidades. Todos os de dentro
estaban tan mortos como os mortos que tiñan polas rúas, sen enterralos, que
levaban 12 días sen facelo…”. A defensa de Monção foi heroica, cun alto
custe humano para ámbolos exércitos; rendeuse a Praza no día 7 de febreiro de
1659. No día 17, as tropas galegas entraron en Salvaterra e deron remate aos 16
anos de ocupación portuguesa desta vila galega.
Chegado o ano 1661,
no mes de xullo, os galegos pasaron o Miño por unha ponte de barcas botada en
Amorín-Tomiño, para intentar tomar por terceira vez a cidade de Valença. A
tropa compúñase de 10.000 infantes, 1.000 cabaleiros e dun tren de artillería con
14 pezas. Os portugueses contaban cun exército un pouco inferior, gobernado
polo conde do Prado e Gobernador das Armas de Entre Douro e Minho. Os
enfrontamentos na campaña de Valença déronlle a vitoria aos portugueses, que
despexaron axiña o seu territorio da presenza do invasor galego, agás do Forte
de San Luís Gonzaga que permaneceu ata o remate da guerra en mans galegas.
De agora en diante serán os portugueses quen teñan a capaci-dade ofensiva sobre o Baixo
Miño, coa tomada da vila da Barca-Goián no 26 de outubro de 1663. Coas novas
fortificacións abaluartadas de Vila Nova e as construídas por eles en Goián, o
paso do Miño quedou baixo o dominio luso ata que finalizou a guerra. Como
resposta inmediata construíuse o Forte dos Medos-Estás e tamén se ampliou o de
Amorín, por temor a un avance sobre Tui. As obras do Forte de Santa Cruz xa se
remataran en maio de 1644: “A Guarda está
en defensa cun forte de catro baluartes de pedra”. Nesta situación
emerxeron as queixas da poboación que padecía grandes esforzos por mor da
guerra: “…levando estas mercadorías de
forraxe sobre os ombros camiñando 6 ou 7 légoas, e ademais deste traballo imponderable
faise a condución de gran e fariña ás fabricas de Porriño, Monção [ocupado
polos galegos] e A Guarda, cos carros diarios de pan de munición, …e leña para
as ditas fábricas,…”. O descontento por falta de axudas económicas mailos tantos
anos pasados de conflito provocaron desolazón na poboación civil, que comezaba
a perder interese pola defensa da terra, e tamén nos soldados que fuxían da
fame con desercións masivas.
Como Goián servía
de testa de ponte para entrar en Galicia, os lusos prepararon unha gran
invasión pola provincia de Tui. Chegaron a Vila Nova tropas de varias
provincias de Portugal (Alentejo, Beira, Trás-os-Montes,…) que formaron un
exército de 12.000 infantes, 2.500 cabalos, 12 pezas de artillería e 2.700
carros. Esta máquina de guerra cruzou o Miño e botouse a andar o día 28 de
outubro de 1665. Polo camiño queimaron, roubaron e arrasaron todos os lugares polos
que pasaron: As Eiras, A Tamuxe, e tamén a vila da Guarda, que foi atacada e
destruída, aínda que non renderon o Forte de Santa Cruz porque solo querían
crear terror. O Gobernador-Capitán Xeneral de Galicia, Luís de Poderico,
ordenara non formar un exército defensivo e determinou que cada Praza militar
soportara individualmente a súa sorte. Algunha
cabalería galega observaba desde o monte o movemento dos portugueses, pero sen
atacar. Os invasores entraron polas terras do Val do Rosal e Oia, camiño de
Gondomar. As chuvieiras copiosas daqueles días frustráronlle un ataque sobre
Monterreal-Baiona, pero seguiron polo Val Miñor, destruíndo e rapinando todas
as aldeas. Como o exército galego non lles impedía o avance, entraron polo Val
do Fragoso, atacaron Bouzas: “puxéronlle
lume, e era de ver o incendio, agravado e mantido polo alcatrán e brea, e polo
azucre e tabaco [dos almacéns]…”. Chegaron os portugueses ata as mesmas
portas de Vigo, que pensando mellor defendido, non chegaron a atacar. Polo Alto
de San Colmado pasaron a Porriño (6 de novembro), sen que a tropa galega que se
formara pola aquela zona lles fixera fronte. As provisións de gran, moendas,
factorías e panaderías da vila foron destruídas, coa conséguente escaseza de pan
que padeceu o Baixo Miño: “[os galegos]
terán moita dificultade en sustentar non só ao seu exército, senón tamén a
moita xente daquela fronteira,… dando a cada soldado soamente unha cuarta de
millo, que o comían pisado,…”. Sen oposición, os lusos volveron por
Gondomar, repasaron novamente a razzia polo Val Miñor e o do Rosal, camiño xa
da vila da Guarda. Desde o Monte do Cereixo, cuartel dos portugueses,
adiantouse unha partida de 2.000 infantes e 800 homes de a cabalo para ocupar a
ponte da Tamuxe, o camiño de Baiona e outras estradas que levaran á vila
guardesa. O xoves día 11 de novembro o resto do exército foi chegando para dar
comezo ao asedio. Instalaron canóns no Monte do Trega e deron as primeiras
cargas sobre o Forte de Santa Cruz, que se construíra “nun alto, con 4 baluartes e 4 medias lúas,…
e que estaba guarnecido con 1.700 infantes, 2 compañías de cabalos (alén doutra
de desmontados) e con 10 pezas de artillería”. Moitos veciños fuxiron, pero
outros refuxiáronse no forte, que estaba desprovisto de mantementos, pólvora e
municións. Os lusos requiriron varias veces a rendición, pero os asediados
responderon con algunhas saídas, a sabendas de que non serían auxiliados polo
exército galego que se mantiña acuartelado. A defensa foi inútil porque despois
de tres asaltos “furiosos”, os
portugueses conseguiran picar tres minas con explosivos no forte, e diante
desta situación, o gobernador da Praza, Jorge Madureira, pediu no día 20 de
novembro (1665) as capitulacións de rendición: “Levaba 100 feridos, e morreron na defensa 80,… A guarnición foi
escoltada ata a Praza de Tui,… e quedou entregado o goberno do Forte ao mestre
de campo portugués Balthazar Fagundes, con 900 infantes de guarnición”. O
Consejo de Guerra ordenou desde Madrid que se formara un exército para
recuperar a vila da Guarda, pero o Gobernador-Capitán Xeneral de Galicia, Luís
de Poderico, negouse por carecer de medios: “Non hai un día de pan, cebada nin palla co se poida socorrer cabalmente
a esta xente”. Nos tres anos nos que aínda perdurou o conflito bélico, os
portugueses dominaron os arredores da Guarda e o Baixo Miño, ata o remate da
guerra, en febreiro de 1668.
Publicado no libro das Festas do Monte de 2017
No hay comentarios:
Publicar un comentario